Türkmenistanyň çäklerinde gadymy döwürlerden bäri köp sanly medeniýetler we döwletler bolupdyr. Olar halkyň mentalitetinde, umumy ekerançylygynda we hojalygy alyp barmak däp-dessurlarynda çuňňur yz goýupdyrlar. Biziň pederlerimiz tarapyndan köp asyrlaryň dowamynda döredilen şol örän uly mirasyň gaýtadan dikeldilmegi, jemgyýetiň we döwletiň ösüşiniň häzirki zaman ugurlary bilen utgaşmasy – biziň häzirki we geljekki gülläp ösüşlerimiziň girewidir.
Hojalygy alyp barmagyň taryhy görnüşleri
Oba hojalygy gadymyýetde ykdysadyýetiň möhüm pudagy bolupdyr. Oturymly ýaşaýyş durmuşyna geçilmegi we ekerançylygyň ösdürilmegi umumy adamzat siwilizasiýasyşynyň derejesini häsiýetlendirýän esasy faktor hökmünde hasap edilipdir. Bu babatda Türkmenistanyň çäkleri örän ösboluşlydyr. Alymlaryň-taryhçylaryň we arheologalaryň dünýä bileleşigi tarapyndan biziň eramyzdan öňki VI müň ýyllyklarda Köpetdagyň eteklerinde jeýtun medeniýetiniň obalary ýerleşipdir – diňe bir Merkezi Aziýanyň çäklerinde däl, eýsem bütin Ýewraziýa kontinentinde ekerançylyk bilen meşgullanan taýpalar bolupdyr diýlip kesgitlendi. Ilkibaşda bugdaý we arpa esasy ekin bolupdyr. Änewde geçirilen gazuw-agtaryş işlerinde ýaşy 5 müň ýyl töweregi bolan bugdaý däneleri tapylypdyr. Özi hem ol bugdaýyň ýokary hili gaty görnüşidir. Şonuň üçin hem Türkmenistany bugdaýyň watany diýlip hasap edilýär. Şol sebäpli hem garaşsyzlyk ýyllary içinde Änewde “Ak bugdaý” Milli muzeýi döredildi. Hut Änewde – bütin gadymy Alynky Gündogarda biziň eramyzdan öňki IV müň ýyllykdan başlap ilkinji suwaryş ulgamlary döräpdir. Bu ýerde iri ýer böleklerini – 150 gektara çenli ýer böleklerini işläp taýýarlamak üçin ulanylýan emeli suw howdanlary, suw kanallary we ýaplar döredilipdir.
Üzümçilik hem biziň ýurdumyzyň çäklerinde däne ekinleri bilen bir hatarda gadymy ekerançylygyň ugry bolup durýar. Gadymy Parfiýanyň suwarymly ýerleriniň ep esli böleginde üzümçiligiň eýeländigi mälimdir. Çakyr önümçiligi uly ösüşe eýe bolupdyr. Köne Nusaý galasynyň merkezinde şalaryň örän uly çakyr saklanylýan ammarlary ýüze çykaryldy. Bu ýerde çakyryň her bir görnüşine resminama taýýarlanypdyr. Olarda çakyryň möçberi, üzümçiligiň ady, üpjün edijiniň ady we wezipesi, çakyryň döredilen senesi we görnüşi görkezilipdir. Iri obalaryň we şäherleriň töwereginiň ep esli bölegini bagçylyk we üzümçilik tutupdyr. Mundan hem başga, biziň ata-babalarymyz bakja ekinlerini ösdürip ýetişdirmek boýunça hem uly meşhurlyga eýe bolupdyrlar. Olaryň köpüsi Türkmenistanyň çäklerinden daşarda hem uly abraýa eýe bolupdyrlar. Bu, esasan hem, türkmen gawunyna degişlidir.
Ösdürilip ýetişdirilýän oba hojalyk ekinleriniň görnüşleriniň yzygiderli artdyrylandygyny belläp geçmelidiris. Şeýlelikde, orta asyrlarda pagtaçylyk giňden ýaýrapdyr. Pagtanyň köp bölegi Merw sebitinde ösdürilip ýetişdirilipdir. Çeşmeler pagtanyň hiliniň örän ýokary bolandygyny belleýärler. Olar bütin Merkezi Aziýada we onuň çäklerinden daşarda hem nusgalyk hökmünde hasap edilipdir
Türkmenistanyň çäklerinde ekerançylykdan başga-da maldarçylyk hem giň gerime eýe bolupdyr. Mallary idetmek we olary ösdürip ýetişdirmek azyklyk zerurlygy, ekin meýdanlary özleşdirilende olara her hili oba hojalyk tirkeglerini dakyp ulanypdyrlar, şeýle hem olar ulag serişdesi hökmünde hem ulanylypdyr. Biziň ýurdumyzyň çäklerinde gadymy döwürlerden bäri oba hojalyk ekinleriniň we maldarçylygyň halk seçgiçiligi usullary döredilipdir. Olaryň hatarynda ak bugdaýy, bakjadyr miwe, üzüm hasyllaryny we gök ekin önümlerini görkezmek bolar. Behişdi bedewler bolan ahalteke atlary, garaköli baganasy we saryja tohumly goýunlar bütindünýä meşhurlygyny gazanypdyrlar.
Ekerançylygyň ösdürilmegi we ösdürilip ýetişdirilýän ekinleriň görnüşleriniň köpeldilmegi senetçiligiň ösdürilmegine getiripdir. Bu ilkinji nobatda dürli görnüşli oba hojalyk gurallarynyň önümçiligine degişlidir. Şeýlelikde, meselem, Änewden Merkezi Aziýada iň gadymy demir oraklar, pyçaklar, däne üweýän gurallar we beýleki enjamlar tapyldy. Şeýle hem dürli demirlerden – misden, bürünçden, demirden ýarag ýasamak giň gerime eýe bolupdyr. Eýýäm eneolit we bürünç eýýämlerinde Günorta Türkmenistanyň çäklerinde gurluşyk-binagärlik işi, gurluşyk önümlerini, şeýle hem keramika önümlerini öndürmek ýokary derejelere çykypdyr. Olaryň soňkysy örän ýokary hile eýe bolupdyr we küýzegärçiler tarapyndan taýýarlanypdyr. Orta asyrlarda aýna, şol sanda penjir aýnalaryny hem, öndürmek giňden alnyp barylypdyr.
Şeýle hemTürkmenistanyň gadymy çäklerinde dokma senetçiligi hem uly ösüşe eýe bolupdyr. Aýratyn hem ol Änewde, Parfiýada, Horezmde we Merw sebitinde ösüpdir. Merwde pagtadan we ýüňekden öndürilen matalar dünýä ýüzi boýunça şöhrata eýe bolupdyr. Daşary ýurtlar bilen söwda uly ýaýrawa eýe bolupdyr. Hindistan, Hytaý, Müsür, Rim imperiýasy, Arawiýe, Powolžýe, Uralýaka, Kawkaz we Gara deňiz ýaka ýurtlary bilen söwda işleri alnyp barylypdyr. Gadymy “söwda düzüminiň dolanşygynda” demir, dokma önümleri (ýüpek, pagta, ýüň, gön we olardan taýýarlanan önümler), atlar, gymmat bahaly daşlar, sungat önümleri we beýleki köp sanly önümler bolupdyr. Özi hem olaryň köpüsi daşary ýurtlara iberilýän harytlar bolupdyr. Hususan-da demirden taýýarlanan önümler, merw matalary, goýun derileri, ahalteke atlary, keramika we beýleki önümler köp mukdarda daşary ýurtlara iberilipdir.
Innowasiýalar ýoly
Garaşsyz Türkmenistanyň ekerançylary ata-babalarymyzyň şöhratly däp-dessurlaryny aýawly saklamak we dowam etdirmek bilen, oba hojalygyny ösdürmekde uly üstünlikleri gazanýarlar. 2014-2015-nji ýyllarda ekin meýdany 1 million 600 gektar meýdandan hem geçdi. Oba hojalyk ekinleriniň jem ýygnalyşy hem artýar. Şeýlelikde, 2015-nji ýylda ýurtda 1,4 million tonna bugdaý, 1,1 million tonna pagta, 775 müň tonna golaý gök önüm, 360 tonna töweregi bakja, 268 müň tonnadan gowrak kartoşka we 314 müň tonna töweregi üzüm öndürildi. Mallaryň we guşlaryň baş sany hem artdy. Maldarçylyk önümleriniň esasy görnüşleri bolan etiň, süýdiň, ýumurtganyň, ýüňüň we beýleki önümleriň öndürilişi artdy. Oba hojalyk görkezijileriniň köpüsi 2014-nji ýyldakydan köp öndürildi.
Senagat pudaklary ýokary hil derejesine ýetirildi. Ýurtda senagat önümleriniň köp görnüşlerini – ýangyç-energetika, nebit-himiýa, dokma, gurluşyk önümlerini, farmasewtik, elektron, metallurgiýa azyk önümlerini öndürýän köp sanly ýokary tehnologiýaly kärhanalary guruldy we gurulmagy dowam etdirilýär. 2015-nji ýylda 2014-nji ýyl bilen deňeşdirilende köp pudaklarda oňyn öňegidişlik gazanyldy. Mineral dökünlerini öndürmekde 175,2 göterim, farmasewtik serişdeleri – 123,5 göterim nebit, gaz kondensatyny goşmak bilen, 105,2 göterim, nebit bitumy – 121,2 göterim, magdan däl gurluşyk önümleri – 115,5 göterim, keramzit – 136,7 göterim, sement – 104,4 göterim, mesge ýagy – 115,3 göterim aş önümleri, 112,6 göterim, balyk we balyk önümleri – 140, 5 göterim, un – 104,8 göterim alkogolsyz içgiler – 111 göterim, nah matalary öndürmekde – 107,4 göterim ösüş depgini gazanyldy.
Türkmenistanyň gurluşyk pudagy hem ýokary ösüş depginini görkezýär. Şunlukda önümçiligi ýyl-ýyldan artýan ýurtda öndürilýän gurluşyk önümlerini ulanmak bilen amala aşyrylýan gurluşyk işleri barha giň gerime eýe bolýar. Şeýlelikde, 2007-2015-nji ýyllarda semendiň öndürilişi 3,8 esse, gurnama demirbeton konstruksiýalary – 2,4 esse, diwarlyk önümleri – 1,8 esse töweregi we magdan däl gurluşyk önümleri – 4,8 esse ösdi. Beýleki gurluşyk önümleriniň we konstruksiýalaryň – armaturanyň we demir profilleriň, plastmassa we aýna süýümli turbalaryň önümçiligi ýokary ösüş depginlerini görkezýär. Şeýle hem ulag we aragatnaşyk, içerki söwda hyzmatlar hem ýokary depginler bilen ösýär.
Häzirki zaman Türkmenistan daşary söwda syýasatyny işjeň alyp barýar. 2015-nji ýylda ikitaraplaýyn söwda-ykdysady hyzmatdaşlygy dünýä ýurtlarynyň 109-sy bilen amala aşyryldy. 2007-2015-nji ýyllarda, dünýä ykdysadyýetinde krizis ýagdaýlarynyň ýüze çykandygyna we dünýä bazarlarynyň oňaýsyz ýagdaýlara düşendigine garamazdan, ýurduň daşary söwda dolanşygy 2 esseden hem gowrak artdy.
2016-njy ýylda ýurtda has uly göwrümli özgertmeleri üpjün edýän milli maksatnamalary amala aşyrmak dowam etdiriler. Ministrler Kabinetiniň geçen 2015-nji ýylyň jemlerine we golaý geljek üçin öňde goýlan wezipelere bagyşlanyp geçirilen giňişleýin mejlisinde döwlet baştutany tarapyndan esasy ugurlar kesgitlendi.
Hususan-da, oba hojalyk ulgamyny ýokary girdejili pudaga öwürmek maksady bilen, bu ugurda toplumlaýyn özgertmeleri amala aşyrmak dowam etdiriler. OHT ähli mümkinçiliklerini herekete getirmek üçin täze netijeli usullary peýdalanmak, ylmyň we tehnikanyň öňdebaryjy gazananlaryny, dünýäniň iň gowy tejribelerini giňden ornaşdyrmak bellenildi. Dolandyryş we ylmy işleri ýerine ýetirýän oba hojalyk edaralarynyň gurluşyny optimizirlemek öňde goýlan wezipeleri çözmäge ýardam eder. Oba hojalyk toplumynyň birnäçe ministrliklerini we edaralaryny birleşdirlip, Oba we suw hojalyk ministrliginiň döredilmegi oba hojalyk önümçiligini ýokarlandyrylmagyny üpjün etmäge we döwletiň oba hojalyk syýasatyny bazar gatnaşyklary we telekeçilik başlangyçlary esasynda iş ýüzünde durmuşa geçirmäge gönükdirilendir.
Oba hojalyk özgertmelerini ylmy taýdan üpjün etmek öň dürli edaralaryň ýanynda işlän YBI birleşdirip, Türkmenistanyň Oba we suw hojalyk ministrliginiň ýanynda täzeden döredilen Ylmy-barlag institutynyň üstüne ýüklendi. Bu ylmy merkeziň öňünde innowasion agrotehnologiýalary, şeýle hem tohumlary öwrenmek, etraplaşdyrmak, oba hojalyk ekinleriniň seçgi we tohumçylyk işlerini işläp taýýarlamak wezipesi durýar. Senagat toplumyny özgertmek syýasaty senagat pudaklaryny durnukly innowasion taýdan ösdürmäge, milli ykdysadyýetiň bäsleşige ukyply ýokary derejesini gazanmaga we saklamaga, daşary ýurt harytlaryň ornuny tutýan önümçiligini we eksport mümkinçiligini mundan beýläk hem ösdürmäge, Türkmenistanyň ykdysady we tehnologiki howpsuzlygyny üpjün etmäge, şeýle hem gaýtadan işleýän pudaklary we ýokary goşulan bahaly önümleriň önümçiligini çaltlandyrylan depginlerde ösdürmek arkaly çig maly azaltmagy nazarlaýan maksada gönükdirilen ykdysady ösüşe gönükdirilendir.
Ösüşiň senagat-innowasion ugruna geçilende ylyma we bilime döwrebaplaşdyrmagyň möhüm faktory hökmünde garalýar. Şunuň bilen baglylykda, golaý geljek ýyllarda döwletiň ösüşiniň esasy ugurlaryndan ugur alnyp, Türkmenistanyň Prezidentiniň başlangyjy bilen 2021-nji ýyla çenli ylmy ösdürmegiň döwlet maksatnamasy işlenilip taýýarlanylar, şeýle hem ýokary hilli ylmy işgärleri taýýarlamak işleri dowam etdiriler.
2016-njy ýylda iri desgalaryň 387-ni ulanmaga tabşyrmagy we ABŞ-nyň 7 milliard dollary möçberde maýa goýumlaryny özleşdirmegi göz öňünde tutýan iri göwrümli gurluşyk maksatnamasyny amala aşyrmak dowam etdiriler. Gurluşyk önümlerine bolan zerurlyklary kanagatlandyrmak üçin olaryň dünýä standartlaryna doly laýyk gelýän içerki önümçiligini çaltlandyrmak bellendi.
Şeýlelik bilen, hojalygy ýöretmegiň däp-dessurlaryna daýanmak bilen, Türkmenistanyň halky öz Prezidentiniň ýolbaşçylygynda ata Watanyny mundan beýläk hem durmuş-ykdysady taýdan çalt depginlerde ösdürmek maksady bilen, ony düýpli özgertmegi işjeň çaltlandyrýar.