GİRİŞ
İnsan yaşamında 50’ye kadar besin öğelerine ihtiyaç duymaktadır. İnsanın, sağlık büyüme ve gelişmesin de, hastalıklardan korunmasın da ve hastalıkların tedavisinde günlük tüketilmesi gereken besin öğelerinin limiti belirlenmiştir(1).küreselleşen dünya düzeninde her gün piyasaya yeni bir besin girmektedir. Bu besinler, bileşimi değiştirilmiş ve içine yeni ögeler eklenmiş çeşitli hazır ürünlerdir. Her hastalığın diyeti ayrıdır. Besine karşı duyarlılıkta kişiden kişiye farklılık göstermektedir. Bunun için kişiye özel diyet olunması gerekir.(2) Tıbbi bitkiler Uzakdoğu ülkelerindeki toplumlarda yaygın olduğu; son yıllarda batı toplumlarında da sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir. Bu bitkiler çoğunlukla “alternatif tıp” veya “tamamlayıcı tıp” adı altında kullanılmaktadır. Gıda takviyelerinin kullanım yaygınlığı ve sıklığı son yıllarda artmaktadır.(3)
ÖZEL DİYET.
Beslenme: sadece açlığı gidermek, ya da istediğimiz besinleri tüketmek, istemediklerimizi tüketmemek değildir. Sağlığı korumak, arttırmak, hastalıklarda ve özel durumlarda, vücudumuzun gereği kadar, uygun zaman aralıklar ile besin türlerinin alınmasıdır.(1) Yeterli beslenme: bireyin yaşı, cinsiyeti, beden kitle indeksi, hastalıkları, cerrahi girişimleri, fiziksel aktiviteleri ve laboratuvar sonuçları dikkate alınarak, günlük tüketmesi gereken besin türleri ve miktarlarıdır. Dengeli beslenme: gün içinde tüketilen besinlerin, bir birlerine göre dengeli dağılmasıdır. Sağlıklı beslenme: besinler nasıl üretiliyor, nasıl hazırlanıyor ve hangi şekilde pişiriliyor? Bu aşamalardan geçerken besin öğeleri kayba uğrayabilmektedir ve zarara dönüşebilmektedir. Besin öğelerinde bu kayıpların ve zararların oluşmamasıdır.(2) Beslenme bilimi: tüketilen besinlerin bileşim analizini, bir biri ile etkileşimini ve işlevlerini inceleyerek gelişirken, diyetik bilimi, tüketilmesi gereken besinlerin hastalıklardan korunma da ve ya hastalıkların tedavisin de nasıl beslenme planı olması gerektiğini inceleyerek gelişmektedir. Her birey faklı olduğundan dolayı diyeti de kişiye özel olmalıdır.(4)
ÖZEL DURUMLARDA VE BAZI HASTALIKLARDA BESLENME.
Kanserde beslenme, Dünya Kanser Araştırma Fonunun Beslenme ve Fiziksel Aktivite ve Kanser Önleme Önerileri kırmızı ve işlenmiş eti, alkollü içecekleri ve tuz tüketiminin sınırlanması yönündedir. Meyve, sebze, ve tam tahıllı, kepekli besin türlerinin alımının arttırılması kanser riskini azalttığı belirtilmiştir.(5)
Kalp damar hastalıkların da beslenme, tüketilen yağların türü ve miktarına dikkat edilmelidir. Tuz ve şeker ve sigara alkolden uzak durulmalıdır. Posa içeren besinler tüketilmelidir.
Solunum sistemi hastalıklarında beslenme, solunum kaslarının kasılmasında görev aldıkları için kalsiyum, magnezyum, fosfor ve potasyum açısından zengin beslenilmelidir. Solunumu deprese edeceğinden şekerli, unlu, yağlı, asitli, nişastalı besinlerin tüketimine dikkat edilmelidir. Bol sıvı tüketilmelidir.
Kronik böbrek yetmezliğinde beslenme, protein alımı kısıtlanmalıdır. Bireyin alması gereken protein miktarı, laboratuvar bulgularına ve hastalığın seyrine uygun ve kişiye özel olarak değerlendirilmelidir. Potasyumdan fakir beslenmelidir. Sodyum kısıtlanmalıdır. Sodyumun en önemli kaynağı tuz tüketilmemelidir. Zeytin, mısır, Ayçiçek gibi bitkisel sıvı yağlar kullanılmalıdır, hayvansal kaynaklı yağ ve kolesterolü yüksek oranda içeren besinlerden uzak durulmalıdır. Kalsiyumdan zengin fosfordan fakir beslenmelidir. İlk dönemde sıvı kısıtlanmasına gerek duyulmaz, son dönemde sıvı kısıtlanması gereklidir.
Diyabet de beslenme, beyaz ekmek yerine kepekli ekmek, pirinç yerine bulgur, meyve suyu yerine meyve tercih edilmelidir. Taze sebze ve salata her öğünde bulunmalıdır. Kuru baklagiller daha sık tüketilmelidir. Şeker ve şekerli tatlılardan, katı yağlar ve yağ içeriği fazla olanlardan uzak durulmalıdır. Nişasta kan glikoz düzeyini arttırdığı için nişastalı besinlerin tüketiminde dikkatli olunmalıdır. Balık ve tavuk eti tercih edilmelidir. İdeal vücut ağırlığı korunmalıdır.
Osteoproz da beslenme, kalsiyumdan zengin besinler tüketilmelidir. Proteinden zengin olan( et ve et ürünleri) besinler kalsiyum kaybını arttıracağı içi sınırlı tüketilmelidir. Tuz tüketimine ve kafein içeren besinler kısıtlanmalıdır.(6)
Obezite de beslenme, aşırı ve kontrolsüz yeme epizotları kontrol altına alınmalıdır. Sebze ve meyve, tam tahıl içeren besinler ve bakliyat gurubu, yüksek lif içeren besinler, su alımı arttırılmalıdır. Yeterli protein alırken, çok yalı süt ve et ürünlerinin yerine az yağlılar tercih edilmelidir, işlenmiş etlerden kaçınılmalıdır ve deniz ürünlerinin tüketimi arttırılmalıdır. Diyet şekerleri ve paketli işlenmiş gıdaların tüketimi kısıtlanmalıdır.(7)
Gebelikte beslenme, yemeklerde sıvı yağlar ve zeytin yağı tercih edilmelidir. Kuru baklagiller ile c vitamini açısından zengin besinler tüketilmelidir. İyotlu tuz kullanılmalıdır, hipertansiyon olduğu durum da tuz tüketimine dikkat edilmelidir. Sigara ve alkol tüketilmemelidir. Çay ve kahve tüketimine dikkat edilmelidir. Anemiden korunmak için yumurta, kırmızı et kuru baklagiller, pekmez ve taze meyve-sebze gibi besinler tüketilmelidir.(8) Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) yetersiz beslenen gebelere kalsiyum, iyot desteği ve tüm gebelere demir, folik asit ve çinko desteği önermektedir. Sağlık Bakanlığı, demir ve folik asit desteği vermektedir.(9)
Vejetaryen beslenmesi, tam tahıl ürünleri: tam buğday ekmeği, bulgur, kahvaltılık tahıllar, makarna tercih edilmelidir. Protein açısından et tüketmedikleri için süt ve süt ürünleri, yumurta tüketilmelidir. Vejetaryen diyetlerin çoğunluğu bitkisel kaynaklı olduğu için kuru baklagiller, yağlı tohumlar, çekirdekler, tahıllar, sebze ve meyve meyvelerden yeterli tüketilmelidir.
Sporcu beslenmesi, egzersiz süresi boyunca vücut sıvı dengesini korumak için 15-20 dakika aralıklar ile 150-350ml sıvı, egzersiz süresine ve şiddetine göre günlük 5-10g/kg karbonhidrat, günlük 1.2-1.4/1.6-1.7g/kg protein, günlük ortalama 1200mg kalsiyum, günlük toplam 250mg veya 3-9mg/kg kafein ve önerilen düzeyin 1.5 katı kadar sodyum tüketilmelidir.(10)
GIDA TAKVİYELERİ.
Türk Gıda Kodeksi Takviye Edici Gıdalar Tebliği’ne göre normal beslenmeyi takviye etmek amacıyla; vitamin, mineral, protein, karbonhidrat, lif, yağ asidi, amino asit gibi besin ögelerinin veya bunların dışında besleyici veya fizyolojik etkileri bulunan bitki, bitkisel ve hayvansal kaynaklı maddeler, biyoaktif maddeler ve benzeri maddelerin konsantre veya ekstraktlarının tek başına veya karışımlarının kapsül, tablet, pastil, tek kullanımlık toz paket, sıvı ampül, damlalık şişe ve diğer benzeri sıvı veya toz formlarda hazırlanarak günlük alım dozu belirlenmiş ürünlerdir. Gıda takviyelerinin üretimi genel olarak sırasıyla; reçete oluşturma, karıştırma, öğütme, granülasyon, kurutma, son karıştırma, tablet yapma, tableti presleme, kaplama ve kapsülleme aşamalarından oluşmaktadır.(3)Takviye edici gıdalar, ilaç değildir, hastalıklardan korumaz veya tedavi etmez. Günlük beslenmenin yerine geçmez. Sağlığa olumsuz yönünde etki edeceği için günlük tüketimin limiti olmalıdır.(11)
Fonksiyonel gıdalar, besin takviyeleri gibi, kapsül, tablet, pastil, damlalık şişe vb. gibi forumlarda olması değildir. Normal meyveler ve sebzeler, tahıllar, içecekler, takviye edici gıdalar, zenginleştirilmiş ve geliştirilmiş gıdalar gibi besinlerden oluşmaktadır. Fonksiyonel gıdaların temel yöntemi: gıdaların, özel amaçlara yönelik olarak; vitamin, mineral, yağ asidi, antioksidanlar gibi yönlerden zenginleştirilmesi ve içeriğinin güçlendirilmesidir. Fonksiyonel gıdalarda kullanılan içeriklere örnek: Probiyotikler, omega-3, vitaminler ve mineraller, beta-glukan, beta keratindir. Takviye edici gıdaların ve fonksiyonel gıdaların arasındaki fark fonksiyonel gıdaların bilinen besinlerden oluşması ve normal beslenmenin bir parçası olmasıdır takviye edici gıdaların ise bilinen besin formatından ziyade kapsül, toz, içecek vb formlarda olmasıdır. Fonksiyonel gıda çeşitlerine örnek olarak: probiyotik yoğurtlar, laktozsuz sütler, glutensiz gıdalar, gingko ve ginseng içeren içecekler, omega-3 içeren yağlar, düşük kalorili gıdalar, düşük sodyumlu tuzlar, diyabetik gıdalar gibi ürünler sayılabilir(12).
Sporcu gıdaları, Türk Gıda Kodeksi Sporcu Gıdaları Tebliği’ne göre: sporcuların özel beslenme ihtiyaçlarını karşılamalarına veya performanslarını en iyi düzeyde gösterebilmelerine yardımcı olmak amacıyla özel olarak formüle edilmiş gıda veya gıda karışımlarıdır. Dengeli ve düzenli beslenmeye ilave olarak tüketilmelidir. Vücudun ihtiyaç duyduğu diğer besin öğelerini karşılamadığı için tek olarak tüketilmemelidir. Sporcu gıdaları arasında en çok takviye olarak alınan ürün protein tozudur.(13)
Vitaminler, doğal besin kaynaklarında bulunan, günlük olarak insan vücudunun ihtiyaç duyduğu, yetersiz durumda takviye olarak alınan maddelerdir.Takviye ile alınabilen vitaminler: A,D, E, K, B1,B2,B5,B6,B12,C, folik asittir.
Mineraller de vitaminler gibi vücudun ihtiyaç duyduğu elementlerdir. İnsan vücudu mineral üretemediği için besinler yoluyla veya takviye şeklinde alınmalıdır. Takviye şeklinde alınan bazı mineraller: kalsiyum, magnezyum, çinko, potasyum, fosfor, demir, iyottur.(14)
Ipsos Sosyal Araştırmalar Enstitüsünün 2017’de yaptığı Gıda Takviyesi Kullanım Araştırması çalışmasında: Türkiye’de Gıda Takviyesi Kullanım Oranı %13 Ortalama 1,5 kategori kullanılmış. Kadınlarda (%18), 18-34 yaş grubunda (%15), Bekar (33%), Üniversite mezunu (%23).VİTAMİN VE MİNERAL %11 FONKSİYONEL GIDA %4 BİTKİSEL GIDA TAKVİYESİ %4 SPORCU GIDASI / KİLO KONTROL %3.(16)
SONUÇ VE ÖNERİLER.
Bireyin hastalığı ve cerrahi girişimler, kullandığı ilaçlar, yaşı, cinsiyeti, BKİ, psikososyal ve ekonomik durumu, işi, mental durumu, besin tüketimi, laboratuvar verileri, fiziksel aktivite düzeyi, iştah düzeyi, çiğneme, yutma güçlüğü, ağırsak çalışma düzeni, besin alerjisi ve intoleransı bunlar göz önünde bulundurarak kişiye özel diyet uygulanmalıdır.(2) Gıda takviyelerinin ilaç olarak değerlendirilmemesi gerektiği ancak doğru kişi tarafından önerildiğinde ve doğru şekilde tüketildiğinde bireyin sağlığını olumlu yönde etkilediği bilinmektedir. Yanlış ve yetersiz beslenme ya da tüketilen üründen gereken faydanın sağlanamaması gibi problemler gıdaların doğru ve dozunda tüketilmemesinden kaynaklanmaktadır. Bunların seçiminde en önemli husus güvenilirlik ve biyoyararlılıkları olmalıdır. Gıda takviyeleri tüketilmeden veya satın alınmadan önce FAO ve WHO standartlarının, bu kurumların kriterlerinin bulunmadığı durumlarda ise ulusal tüzüklerin dikkate alınması gerekmektedir. Türkiye’de ise Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı onayı ile ürünlerin satışına izin verilmektedir. Gıda takviyeleri laboratuvar sonuçlarına göre doktor kontrolü altında aralıklı kontrollere gidilerek alınmalıdır.(3)
Kaynaklar:
1.T.C Sağlık Bakanlığı. Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Dairesi Başkanlığı. Yeterli ve Dengeli beslenme nedir, 2017. https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/beslenme/yeterli-ve-dengeli-beslenme-nedir.html
2.Merdol KT. Sağlıklı yaşamak için doğru diyet planı uygulamak bir gerekliliktir. Bes Diy Derg 45(1):1-2, 2017(Editörden)
3.Atalay D,Erge SH. Gıda takviyeleri ve sağlık üzerine etkileri. Food and Health, 4(2), 98-111 2018
4.Merdol KT. Beslenme ve diyetetik biliminin dünü, bugünü ve geleceği. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi. 1(1):1-5, 2016
5.Bıçaklı HD, Yılmaz M. Kemoterapi Alan Onkoloji Hastalarında Yaşam Biçimi Davranışları, Besin Tüketim Sıklıkları ve Riskli Beslenme Alışkanlıkları. Bes Diy Derg .46(3):230-239,2018
- 6.C Sağlık Bakanlığı. Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlıklı Beslenme ve Haraketli Hayat Dairesi Başkanlığı. Hastalıklarda beslenme, 2017. https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/beslenme/hastaliklarda-beslenme.html
- TEMD Obezite, Lipid Metabolizması, Hipertansiyon Çalışma Grubu. OBEZİTE TANI ve TEDAVİ KILAVUZU,2018. http://www.temd.org.tr/admin/uploads/tbl_gruplar/20180525144116-2018-05-25tbl_gruplar144108.pdf
- 8. T.C Sağlık Bakanlığı. Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sağlıklı Beslenme ve Haraketli Hayat Dairesi Başkanlığı. Gebelik döneminde beslenme,2017. https://hsgm.saglik.gov.tr/tr/beslenme/gebelik-doneminde-beslenme.html
9.Güler B, Bilgiç D, OKUMUŞ H, ark. Gebelikte Beslenme Desteğine İlişkin Güncel Rehberlerin İncelenmesi. DEUHFED 12 (2), 143-151,2019
10.T.C Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. TÜRKİYE BESLENME REHBERİ 2015 (TÜBER). https://dosyasb.saglik.gov.tr/Eklenti/10915,tuber-turkiye-beslenme-rehberipdf.pdf
11.Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği. Takviye edici gıdalar. https://gtbd.org.tr/takviye-edici-gida/
- 12. Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği. Fonksiyonel Gıda. https://gtbd.org.tr/fonksiyonel-gida/
- 13. Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği. Sporcu gıdaları. https://gtbd.org.tr/sporcu-gidalari/
14.Gıda Takviyesi ve Beslenme Derneği. Vitamin ve mineraller. https://gtbd.org.tr/vitamin-ve-mineraller/
- 15. Ipsos Sosyal Araştırmalar Enstitüsü. Gıda takviyesi kullanım araştırması 2019. https://gtbd.org.tr/wp-content/uploads/2017/12/%C3%B6zlem-bora-GIDA-TAKV%C4%B0YES%C4%B0-KULLANIM-ARA%C5%9ETIRMASI-.pdf